Düzenleyici değişkenler bir bağımlı değişken ile bir bağımsız değişken arasındaki ilişkinin gücünü etkileyen değişkenlerdir. Bu tür konular örnekle daha iyi anlaşılır.
Vücudumuza bir mikrop girdiği zaman bizi hasta eder değil mi? Yani bu örnekte vücuda giren mikrop miktarı bağımsız, semptomlarımızın şiddeti bağımlı değişken olarak düşünülebilir. Peki vücuda giren mikrop miktarı aynı olan herkes aynı semptomları aynı şiddette mi yaşar? Elbette hayır, kimi zaman aynı evde yaşayan bir bebeğin hastalığı annesinden daha şiddetli geçirdiğini görürüz. O halde bu neden-sonuç ilişkisinde şiddeti artıran ya da azaltan üçüncü bir değişken olabilir mi? Mesela bağışıklık sistemi gibi. Evet mikrop miktarı arttıkça semptomların şiddetlenmesi beklenebilir ama bağışıklığım kuvvetliyse bu hastalığı belki de herhangi bir semptom göstermeksizin atlatabilirim.
Bir de aracı değişkenler vardır ki o da bağımlı değişkenle bağımsız değişken arasındaki ilişkiyi kısmen ya da tamamen gerçekleştiren değişkenlerdir. Bir ilişkinin “nasıl” ve “neden” kurulduğunu açıklar. Örneğin “Sigara kullanımı arttıkça kalp krizi riski de artar.” diye bir model kursak bu sonuca neyin neden olduğunu söylememiz gerekir. Yani burada “Sigara tüketimi neden veya nasıl kalp rahatsızlıklarına neden olmaktadır?” diye sorulduğunda verilecek yanıt şöyle olacaktır: “Çünkü sigaranın içindeki etken maddeler damarlarda sertleşme ve tıkanıklığa neden olmaktadır.”. Dolayısıyla modeli şu şekilde yeniden kurmak daha doğru olacaktır:
Sigara kullanımı arttıkça bireylerde damar sertleşmesi ve tıkanıklığı görülme sıklığı ve buna bağlı olarak da kalp krizi geçirme riski artmaktadır.